Gốm Mỹ Thiện: Di sản 200 năm bên sông Trà Bồng

Gốm Mỹ Thiện, di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, trải qua 200 năm thăng trầm, đang được nghệ nhân cuối cùng nỗ lực gìn giữ và khôi phục.

Sự phát triển rực rỡ của làng gốm Mỹ Thiện

Nằm bên dòng sông Trà Bồng, làng gốm Mỹ Thiện, thuộc xã Bình Phú, huyện Bình Sơn, tỉnh Quảng Ngãi, đã hình thành từ đầu thế kỷ 19. Từ một làng nghề nhỏ, Mỹ Thiện nhanh chóng vươn mình trở thành trung tâm sản xuất gốm nổi tiếng, không chỉ phục vụ nhu cầu sinh hoạt địa phương mà còn lan tỏa khắp miền Trung, Tây Nguyên và vượt biên giới sang Lào, Campuchia, Thái Lan. Vào thời kỳ vàng son, làng có hơn 50 lò gốm hoạt động liên tục, đỏ lửa ngày đêm, tạo nên một bức tranh nhộn nhịp của nghề thủ công truyền thống.

Sản phẩm gốm Mỹ Thiện nổi bật với chất lượng bền chắc và thiết kế tinh tế. Những chiếc lu, chum, nồi, bình gốm không chỉ đáp ứng nhu cầu sử dụng hàng ngày mà còn mang giá trị văn hóa cao. Đặc biệt, dưới triều Nguyễn, gốm Mỹ Thiện được triều đình đặt hàng để chế tác đồ cúng tế và vật dụng trong cung đình, minh chứng cho chất lượng vượt trội và uy tín của làng nghề. Các sản phẩm gốm được thương lái săn đón, đưa đi khắp nơi, góp phần tạo nên sự thịnh vượng cho vùng đất Châu Ổ xưa. Điều làm nên dấu ấn của gốm Mỹ Thiện là quy trình sản xuất thủ công được bảo tồn gần như nguyên vẹn qua hơn hai thế kỷ, từ khâu chọn đất sét, nhào nặn đến nung gốm, tạo nên những sản phẩm mang đậm hồn quê Việt.

Quy trình làm gốm tại Mỹ Thiện đòi hỏi sự tỉ mỉ và khéo léo. Đất sét được chọn lọc kỹ càng từ các mỏ địa phương, sau đó nhào nặn bằng tay trên bàn xoay truyền thống. Các họa tiết hoa văn được khắc hoặc vẽ thủ công, mang nét đặc trưng của văn hóa miền Trung. Lò nung gốm, với kỹ thuật kiểm soát lửa tinh vi, là yếu tố then chốt tạo nên chất men độc đáo, bóng mịn và bền màu. Những sản phẩm còn lưu giữ trong các bộ sưu tập tư nhân, như của nhà sưu tầm Lâm Zũ Xênh, cho thấy sự tinh xảo trong từng chi tiết, từ hoa văn chạm khắc đến chất men đặc trưng, khiến gốm Mỹ Thiện trở thành biểu tượng văn hóa không thể thay thế.

Thăng trầm qua hai thế kỷ

Dù từng đạt đến đỉnh cao, làng gốm Mỹ Thiện không tránh khỏi những giai đoạn khó khăn. Từ cuối thế kỷ 20, sự phát triển của công nghiệp hiện đại và các sản phẩm thay thế như nhựa, kim loại đã khiến nhu cầu về gốm truyền thống giảm mạnh. Các lò gốm dần tắt lửa, nhiều nghệ nhân bỏ nghề để tìm kế sinh nhai khác. Đến nay, từ hơn 50 lò gốm thời hoàng kim, làng chỉ còn duy nhất gia đình nghệ nhân Đặng Văn Trịnh và vợ, bà Phạm Thị Thu Cúc, kiên trì giữ nghề. Hơn 30 năm qua, họ là những người cuối cùng “thổi hồn vào đất”, bảo tồn những kỹ thuật và hoa văn do tổ tiên truyền lại.

Sự suy giảm của làng nghề không chỉ đến từ yếu tố kinh tế mà còn từ sự thiếu hụt thế hệ kế thừa. Nhiều thanh niên trẻ tại địa phương không còn mặn mà với nghề gốm do công việc đòi hỏi sự kiên nhẫn, kỹ năng cao nhưng thu nhập không ổn định. Những lò gốm từng rực rỡ một thời giờ chỉ còn trong ký ức, để lại nỗi tiếc nuối cho những ai từng chứng kiến thời kỳ huy hoàng của Mỹ Thiện. Dù vậy, gia đình nghệ nhân Trịnh vẫn không ngừng nỗ lực để giữ gìn di sản. Họ không chỉ sản xuất gốm mà còn mở cửa đón khách tham quan, tổ chức các buổi chia sẻ kỹ thuật làm gốm với người trẻ, hy vọng khơi dậy tình yêu với nghề trong thế hệ mới.

Thách thức lớn nhất của làng gốm Mỹ Thiện hiện nay là làm sao cân bằng giữa việc bảo tồn truyền thống và thích nghi với thị trường hiện đại. Những sản phẩm gốm thủ công, dù tinh xảo, thường có giá thành cao hơn so với các sản phẩm công nghiệp, khiến việc cạnh tranh trên thị trường trở nên khó khăn. Ngoài ra, việc quảng bá và tiếp cận khách hàng mới cũng là bài toán chưa có lời giải. Tuy nhiên, sự công nhận gốm Mỹ Thiện là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào năm 2025 đã mở ra hy vọng mới, tạo động lực để chính quyền và cộng đồng cùng chung tay khôi phục làng nghề.

Hành trình hồi sinh di sản

Việc gốm Mỹ Thiện được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia không chỉ là niềm tự hào mà còn là cơ hội để làng nghề hồi sinh. Nghệ nhân Đặng Văn Trịnh chia sẻ rằng danh hiệu này không chỉ ghi nhận giá trị lịch sử và văn hóa của gốm Mỹ Thiện mà còn là động lực để ông và vợ tiếp tục gắn bó với nghề. “Tôi sợ một ngày nào đó lửa tắt, người ta sẽ quên mất Mỹ Thiện từng có một thời rực rỡ với gốm. Vợ chồng tôi làm không chỉ vì kế sinh nhai, mà vì tình với nghề, vì không nỡ phụ công cha ông để lại,” ông tâm sự.

Để khôi phục làng nghề, gia đình nghệ nhân Trịnh đã chủ động mở cửa lò gốm cho khách tham quan, từ đó giới thiệu quy trình làm gốm và các sản phẩm đặc trưng. Những buổi chia sẻ kỹ thuật với thanh niên địa phương cũng được tổ chức thường xuyên, nhằm truyền cảm hứng và khuyến khích thế hệ trẻ tiếp nối di sản. Tuy nhiên, ông Trịnh nhận định rằng để làng gốm thực sự hồi sinh, cần có sự hỗ trợ từ chính quyền và cộng đồng, bao gồm việc đào tạo nghề, quảng bá sản phẩm và tìm kiếm thị trường mới.

Chính quyền tỉnh Quảng Ngãi cũng đang có những động thái tích cực. Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã đề nghị giữ nguyên tên gọi các di sản văn hóa sau sáp nhập hành chính, đảm bảo danh hiệu của gốm Mỹ Thiện không bị ảnh hưởng. Ngoài ra, các chương trình xúc tiến du lịch và quảng bá văn hóa địa phương đang được triển khai, trong đó gốm Mỹ Thiện được xem là một điểm nhấn. Những sản phẩm gốm được trưng bày trong các bảo tàng hoặc bộ sưu tập cá nhân, như của nhà sưu tầm Lâm Zũ Xênh, cũng góp phần nâng cao giá trị văn hóa và thu hút sự chú ý của công chúng.

Tương lai của gốm Mỹ Thiện phụ thuộc vào sự chung tay của nhiều phía. Các sáng kiến như tổ chức hội chợ làng nghề, đưa gốm Mỹ Thiện vào các tour du lịch văn hóa, hay hỗ trợ tài chính cho các nghệ nhân trẻ có thể là chìa khóa để khôi phục làng nghề. Dù còn nhiều thách thức, tâm huyết của nghệ nhân Đặng Văn Trịnh cùng sự công nhận di sản quốc gia là nguồn động lực mạnh mẽ, mở ra hy vọng rằng ngọn lửa lò gốm Mỹ Thiện sẽ tiếp tục cháy sáng bên dòng sông Trà Bồng, lưu giữ di sản 200 năm cho các thế hệ mai sau.

Gốm Mỹ Thiện không chỉ là một làng nghề mà còn là biểu tượng của văn hóa và lịch sử Quảng Ngãi. Từ thời kỳ vàng son với hơn 50 lò gốm rực rỡ, làng nghề đã trải qua những thăng trầm, chỉ còn lại một gia đình nghệ nhân bền bỉ gìn giữ. Sự công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2025 đánh dấu một cột mốc quan trọng, mở ra cơ hội để khôi phục và phát triển làng gốm. Với sự chung tay của cộng đồng, chính quyền và những người yêu văn hóa, gốm Mỹ Thiện có thể tiếp tục là niềm tự hào, mang hồn cốt Việt ra thế giới.

Khánh Nhi